لــيـکـنه : امـــــيرګران
دافغانستان د معاصرتاريخ په زړه کي هغه شيـبـې چي دغه هيواد دي د پرديو په مخامخ ولکه کي له خپل ملي هويت څخه بي برخي پاتي شوي وي ډيري او اوږدي نه دي خو د پردو په لاس جوړو شوو او ګمارل شوو واکمنيو عمر څه اوږد او زموږ د تاريخ يو دردوونکي تکرار ښـــيـي ، د نورو اقتصادي ، سياسي ، ټولنيزو او فرهنګي عواملو په څنګ کي همدي ترخه واقعيت زموږ د هيواد ملي تاريخي هويت او نړيوال اعتبار تل له پوښتني سره مخامخ کړيدي
له هغي زماني څخه چي انګريزي ښکيلاک خپل اروپائي سيالان د سمندرونو په زړه کي پسي واخيستل ، د زماني يکه تاز شو او په چل ول او زور ئي نيمه وچه لاندي کړه او له بل لوري تزاري روسيـي د تودو اوبو تل ته د رسيدو ليونۍ هڅي چټکي کړي او هم په سمندري ډغرو کي لويدلي فرانسي هم د هند د نيمي وچي شتمنيو ته د رسيدو په خاطر د روسيي له لاري ايران او افغانستان ته سترګي سري کړي نو پرخپل منځي ناروا او هويت وژوونکو کورنيو شخړو کي راښکيل افغاني شاهان او اميران نه زيات د وطن د ګټو بلکه د خپلو واکمنيو د پايښت په حساب د پردو لاس ته کيناستل ، همدي حالت هيواد سخت متضرر کړ ، له ختيځ ، لويديځ ، شمال او جنوب څخه ئي د تــن ټوټي وشکول سوي ، ملي تاريخي هويت ئي زيانمن او نړيوال اعتبار ئي له پوښتني سره مخامخ شو .
د شلمي پيړۍ پيل د ولسونو د ويښيدو ، د استعمار د زور زياتيو د راپرځيدو او د ملي هويت د راژوندي کيدو پيل وو
نور مستعمره شويو هيوادونو او ولسونو ته په سپکه کتل ، ځان فرهنګي او دغه ولسونه بي فرهنګه ښودل او په همدي دليل د ولسونو په شتمنيو خيټي اچول د راپاڅيدلو ولسونو د زغم وړ نه وو ، انګريزي استعمار د خپلي سياسي ، اقتصادي او پوځي برلاسۍ په وجــه د نيول شويو هيوادو د خلکو ملي غرور ته په کــمـه کتل ،
د ښکيلاکــګرو غرور ، برلاسي ، زورواکي او د ولسونو په شتمنيو خيټه اچول لا ښه په زور کي روان وو ، چي د شــرق په زړه کي افغان په ازادۍ مين ولسونه له استعمار سره د پوځي مقابلي له ښکاره کمزوريو سره سره د خپل ملي هويت ، ازادۍ او استقلال لپاره په ختيځ کي د ازادي غوښتونکو مبارزو مخکښ شول ، زموږ د ولسونو ملي اراده د دوي د وخت د مخکښ ځواک په اواز او خوځښت کي راڅرګنده شوه ، مشروطه غوښتونکو دا منلي وه چي د ازادۍ او خپلواکۍ اصلي خنډ مطلقيت دي له همدي امله وو چي په حـقـه په شرق کي افغانستان د خپلواکۍ د ګټلو پيل کوونکي بلل کيږي ، يوه پيړۍ ياني ســل کاله مخکي د افغانستان خلکو د هغه وخت يو لوي ښکيلاکــګر ځواک برتانيي ته ، د بي ساري سرښندنو او اتلوليو په نتيجه کي خپله خپلواکۍ ترلاسه کړه ،
امريکائي ليکوال لوئيس دوپري ( Louis Dupree ) د افغانستان ترنامه لاندي کتاب کي ليکلي چي : هغه وخت چي غازي امان الله خان د جوزا د مياشتي په ۶ نيټه ۱۲۹۸، هـ ل کال د عيدگاه په جومات کي خلکو ته په خطاب کي د انګريزي ښکيلاک په ضد د جنګ اعلان وکړ ، خلکو په جــګ او لړزوونکي اواز چيغي کړي ” يا مرګ يا استقلال ” همدارنګه کله چي د جنوري د مياشتي په شلمه ۱۹۱۹م کال اميرحبيب الله خان د لغمان په کله ګوش کي د نامعلومو کسانو لخوا ووژل سو نو امان الله خان په کابل کي د خپلي پاچاهۍ له اعلان سره سم له انګريزانو څخه د افغانستان خپلواکي اعلان کړه او د انګريزي ښکيلاکــګرو پرضد ئي په ټول هيواد کي د خپلواکۍ د غزا ډول وغږاوه غازي امان الله خان يو ځوان هيوادپال شخصيت وو چي د افغانستان د پرمختيا ، سمسورتيا او مدرنيزم لپاره ئي ډيري هلي ځلي وکړي خو له بده مرغه په دغه لار کي ورته يوه مکار دښمن کمين نيولي وو او هغه ئي وړاندي تګ ته پريــنــښود ، امان الله خان د خپل پلار د مړيني پر اوومه ورځ ملت ته په وينا کي داسي وويل :
” اي ملت معظم افغانستان ! من هنگام شهادت پدر وکالت سلطنت را درکابل داشتم و اکنون به اصالت ان بار سنگين امانت را مــتـوکلآ و مــعتــصـمـآ به عهده گرفتم وقتيکه ملت بزرگ من تاج شاهي را بر سر من نهاد ، من عهد بستم که بايستي دولت افغانستان مانند ساير قدرتهاي مستقل جهان ، در داخل کشور ازاد و مستقل باشد ، ملت افغانستان در داخل کشور ازادي کامل داشته و از هرگونه تجاوزو ظلمي محفوظ و مردم فقط بايد مطيع قانون باشند و بس ، کار اجباري و بيگار در تمام رشته ها ممنوع و ملغي است ، حکومت ما در افغانستان اصلاحاتي خواهد نمود که ملت و مملکت ما بتواند در بين ملل متمدن جهان جاي مناسب مقام خود را حاصل نمايد ، من در اجراات امور کشور مشورت را بحکم ( شاورهم في الامر رهبر ) قرار خواهم داد ، اي ملت عزيز و اي قوم با تميز در حفظ دين و دولت و ملت خود بيدار و در نگهباني وطن خويش هوشيار باشيد ، من از خداوند براي شما و اهل اسلام و کليه بني نوع انسان خير و سعادت ميخواهم ” ،
ښاغلي محمداکبر کرگر د غازي امان الله خان د وينا د پورتني پراگراف په اړوند ليکلي چي ( په واقعيت کي پورتنۍ وينا د غازي امان الله خان د اهدافو او پروگرامونو لنډه مانيفيستو ده ، يا د مدرنيزم په لور د هيواد د سمولو تـګـلاره ده ، نوموړي د دي وينا وروسته د يو لړ سترو کارونو په لړ کي غوښتل ، چي د هيواد په اقتصادي ، فرهنگي او سياسي څيره کي يو کيفي بدلون راولي ) ،
د يادولو وړ ده کله چي غازي امان الله خان له انګريزي ښکيلاک څخه د افغانستان خپلواکي اعلان کړه ، انګريزانو هيڅ غوږ پري و نه ګراوه ، نو ځکه دي ته اړ شو چي د انګريزانو په وړاندي د غزا او جنګ اعلان وکړي ، افغان ملت په ډير ليږ وخت کي انګريزانو ته ماتي ورکړه ، په دي وخت کي انګريزانو چالاکي وکړه او د خپلي شرمېدونکي ماتي د پټولو لپاره ئي د سولي خبري پيل کړي او په جګړه کي ښکيل افغاني غازيانو د لا نوري پرمختيا مخنيوي ئي وکړ ،
شنونکي او ځني تاريخ پوهان په دي نظر دي چي افغانستان هيڅکله هم مطلقــآ د چا مستعمره سوي نه دي ، بلکه په هر اشغال کي ئي يواځي بهرنۍ چاري محدودي يا په بشپړ توګه تري اخيستل سوي دي ، حال دا چي کورنۍ چاري ئي تل په خپل ” مشروط ” واک کي پاتي شوي دي ، د تاريخ په اوږدو کي افغان ولس تل د ښکيلاکــګرو او پردي يرغل په ضد سرښندونکي او کلک مقاومت کړئ او يرغلګر ئي هرځل د سترو تلفاتو او شديدو سرخوږيو سره مخامخ کړي دي ، د برتانوي هند مرستيال واکمن لارډ لارنــس Lord Lawrence حق په جانب وو چي ليکلي ئي دي ( افغانان به فقر ، لوږه او حتي له خطره ډک ژوند وګالي خو د پرديو تر واک لاندي راتلل هيڅکله هم نه زغمي ) همدا علت دي چي افغانان د ملي مبارزينو په نوم په تش لاس خو د افغاني هوډ او ټينګ يووالي سره د انګريز پراخي امپراتورۍ په مقابل کي چي په ډيرو عصري وسلو ، قوي وسله والو ځواکونو چي پراخ مادي امکانات ئي درلودل او تقريبآ ټوله نړۍ ئي ترخپل استعماري ولکي لاندي راوستي وه وجنګيدل او په چړو ، تورو او چقمق ټوپکونو ئي دغي ځواکمني اردو ته شرموونکي ماتي ورکړه ، چي په پايله کي ئي د غازي امان الله خان په مشرۍ په 19 د اګست ،1919 م کال چي د اسد د مياشتي له ۲۸ نيټي ، ۱۲۹۸ هـ ل کال سره برابره ده خپلواکي تر لاسه کړه او انګريز امپريل واکمنو په رسميت وپيژاند ،
وروسته له دي چي اماني غورځنګ د افغانانو د ملي يووالي پربنسټ سياسي خپلواکي تر لاسه کړه ، د مشروطيت د مبارزينو هيلي ئي عملي او په هيواد کي د نوي تمدن او پرمختګ د رامنځ ته کولو په لاره کي لازم ګامونه اوچت کړل چي ځينو ته ئي په لنډه توګه لاندي اشاره کيږي :
د امان الله خان په مشرۍ حکومت وروسته له دي چي د برتانوي هندي دولت سره ئي حسابونه تصفيه کړل نو د ملت له غوښتنو سره سم د هيواد په داخل کي يو لړ هغو ټولنيزو ، اقتصادي ، فرهنګي او سياسي بدلونونو او ريفورمونو ته اقدام وکړ کوم چي له پخوا هم د امان الله خان او هم د ” جوانان افغان ” او د ( دواړو مشروطيت غوښتونکو غورځنګونو ) او ټول ملت غوښتنه وه ، د دغو بدلونو تر ټولو ارزښتناکه بيلګه د اساسي قانون يا د افغانستان د دولت د اساسي نظامنامي جوړول وو چي په ۱۳۰۱ هـ ل کال د جلال اباد په لويه جرګه کي تصويب سو ،
د هيواد د فرهنګ د غوړيدا او ودي په لړ کي د امان الله خان لومړي ګام د امان افغان خپرول وو چي لومړۍ ګڼه ئي د ۱۹۱۹ م کال د اپريل د مياشتي پر ۱۲ نيټه د عبدالهادي پريشان داوي په مديريت خپره شوه چي د خلکو د ذهنونو په روښانولو کي پوره ونډه واخيسته او هيوادوالو ته ئي د وطن د پرمختيا او مدرنيتي ته د اوښتون لوري په ګوته کړ ، همدارنګه په لسګونو نوري جريدي اومجلي خپري شوي او په هر ولايت کي يوي جريدي خپروني کولي ، همدا وخت د ښـــځــو لپاره يوه نشريه د ارشادالنسوان په نامه هم خپريده ،
په اقتصادي برخه کي ئي د صنايعو انکشاف او ودي ته پوره پام وکړ او په باندني تجارت کي افغاني پيداوارو د نړۍ مارکيټونو ته لاره ومونده ، په ساختماني او عمراني برخه کي نوي ښارونه جوړ شول او د کابل ښار له پخوا څخه څو واره پراخ او پــلــن سو ، د ولايتونو تر منځ لاري او سړکونه جوړ او د لارو په اوږدو کي د مساپرو د هوسائي لپاره هوټـــلونه په کار ولويدل ، همدارنګه غازي امان الله خان زده کوونکي د لوړو زده کړو لپاره بهرنيو هيوادو ته په دي موخه واستول چي د هيواد په بشپړه ابادۍ او سمسورتيا کي برخه واخلي ، خو له بده مرغه ، ځينو د شر او فساد کړيو د پاچا امان الله خان دغو ټولو ښو کارونو او مترقي پروگرامونو ته بل نوم او عنوان ورکړ چي له ” ګوډملا تر ړوند ملا ” بيا تر ملاصبور او پدرام پوري د خارجي استخباراتي کړيو په مرسته او لمسون د غازي امان الله او د هغه د حکومت د راپرځيدلو او له منځه وړلو څخه له هيڅ ډول توطئو او دسيسو څخه صرف نظر نه دي کړي ،
د دي څخه څوک انکار نه شي کولاي چي ډګروال T.E.Lawrence توماس ايډورډ لارنس چي په لارنس اف عربيه شهرت لري د پيرکرم شاه په نامه قبايلو ته راغئ او خپل ايجنټ ملامنهاج الدين ته ئي وظيفه ورکړه چي په اميرامان الله خان پسي د کـــــفـــر اتهام وتړي ، پاکستاني مشهور ليکوال حامد مير ، په ۸ د اگست ، ۲۰۱۹ م کال د جنګ د اردو اخبار په سرمقاله کي د توماس لارنس د توطئو او دسيسو په اړوند داسي ليکلي :
د حامدمير د مقالي عنوان دي ” آنسوؤ ســے هوشيار ) ياني د اوښکو مراقب اوسئ ( ترجمه ، په ۱۹۳۳م کي د شيخ محمدعبدالله له اکبرجهان نامي ښځي سره واده وشو ، اکبرجهان د لارنس اف عربيه پخوانۍ ميرمن وه ، او پلار ئي په لاهور او سرينګر کي د نيدوز په نامه هوټلونه لرل او لارنس به اکثرآ په دغه هوټل کي وو او له دغه هوټل څخه به ئي د کرم شاه په نوم په افغانستان کي د اميرامان الله خان د حکومت په ضد توطئي جوړولي ) د نيدوز هوټل اوس په لاهور کي د اواري هوټل په نوم ياديږي .
په پاي کي ، له دي څرګند واقعيت څخه څوک سترګي نه شي پټولي چي په افغانستان کي د ترقۍ ، تمدن او روڼتيا کلمي د غازي امان الله خان له نامه سره تړلي دي .
دافغانستان د خپلواکۍ سلم تلين ټولو محترمو او جګړي ځپلو افغانانو ته مبارکي وايم ، هيله ده موږ له بــلــواکي حالت څخه ووځو او بشپړه خپلواکي تر لاسه کړو ،
د توجه وړ : د پورتنۍ مقالي د ليکلو لپاره لاندي مأخذونه مطالعه سوي :
ــ د پاکستان د جنګ اردو اخبار
ــ د لارنس اف عربيه کتاب سيبن پيلرز اف ويزډم ياني د عقل ۷ ستني
ــ د ګوربت مجله
دافغانستان د معاصرتاريخ په زړه کي هغه شيـبـې چي دغه هيواد دي د پرديو په مخامخ ولکه کي له خپل ملي هويت څخه بي برخي پاتي شوي وي ډيري او اوږدي نه دي خو د پردو په لاس جوړو شوو او ګمارل شوو واکمنيو عمر څه اوږد او زموږ د تاريخ يو دردوونکي تکرار ښـــيـي ، د نورو اقتصادي ، سياسي ، ټولنيزو او فرهنګي عواملو په څنګ کي همدي ترخه واقعيت زموږ د هيواد ملي تاريخي هويت او نړيوال اعتبار تل له پوښتني سره مخامخ کړيدي
له هغي زماني څخه چي انګريزي ښکيلاک خپل اروپائي سيالان د سمندرونو په زړه کي پسي واخيستل ، د زماني يکه تاز شو او په چل ول او زور ئي نيمه وچه لاندي کړه او له بل لوري تزاري روسيـي د تودو اوبو تل ته د رسيدو ليونۍ هڅي چټکي کړي او هم په سمندري ډغرو کي لويدلي فرانسي هم د هند د نيمي وچي شتمنيو ته د رسيدو په خاطر د روسيي له لاري ايران او افغانستان ته سترګي سري کړي نو پرخپل منځي ناروا او هويت وژوونکو کورنيو شخړو کي راښکيل افغاني شاهان او اميران نه زيات د وطن د ګټو بلکه د خپلو واکمنيو د پايښت په حساب د پردو لاس ته کيناستل ، همدي حالت هيواد سخت متضرر کړ ، له ختيځ ، لويديځ ، شمال او جنوب څخه ئي د تــن ټوټي وشکول سوي ، ملي تاريخي هويت ئي زيانمن او نړيوال اعتبار ئي له پوښتني سره مخامخ شو .
د شلمي پيړۍ پيل د ولسونو د ويښيدو ، د استعمار د زور زياتيو د راپرځيدو او د ملي هويت د راژوندي کيدو پيل وو
نور مستعمره شويو هيوادونو او ولسونو ته په سپکه کتل ، ځان فرهنګي او دغه ولسونه بي فرهنګه ښودل او په همدي دليل د ولسونو په شتمنيو خيټي اچول د راپاڅيدلو ولسونو د زغم وړ نه وو ، انګريزي استعمار د خپلي سياسي ، اقتصادي او پوځي برلاسۍ په وجــه د نيول شويو هيوادو د خلکو ملي غرور ته په کــمـه کتل ،
د ښکيلاکــګرو غرور ، برلاسي ، زورواکي او د ولسونو په شتمنيو خيټه اچول لا ښه په زور کي روان وو ، چي د شــرق په زړه کي افغان په ازادۍ مين ولسونه له استعمار سره د پوځي مقابلي له ښکاره کمزوريو سره سره د خپل ملي هويت ، ازادۍ او استقلال لپاره په ختيځ کي د ازادي غوښتونکو مبارزو مخکښ شول ، زموږ د ولسونو ملي اراده د دوي د وخت د مخکښ ځواک په اواز او خوځښت کي راڅرګنده شوه ، مشروطه غوښتونکو دا منلي وه چي د ازادۍ او خپلواکۍ اصلي خنډ مطلقيت دي له همدي امله وو چي په حـقـه په شرق کي افغانستان د خپلواکۍ د ګټلو پيل کوونکي بلل کيږي ، يوه پيړۍ ياني ســل کاله مخکي د افغانستان خلکو د هغه وخت يو لوي ښکيلاکــګر ځواک برتانيي ته ، د بي ساري سرښندنو او اتلوليو په نتيجه کي خپله خپلواکۍ ترلاسه کړه ،
امريکائي ليکوال لوئيس دوپري ( Louis Dupree ) د افغانستان ترنامه لاندي کتاب کي ليکلي چي : هغه وخت چي غازي امان الله خان د جوزا د مياشتي په ۶ نيټه ۱۲۹۸، هـ ل کال د عيدگاه په جومات کي خلکو ته په خطاب کي د انګريزي ښکيلاک په ضد د جنګ اعلان وکړ ، خلکو په جــګ او لړزوونکي اواز چيغي کړي ” يا مرګ يا استقلال ” همدارنګه کله چي د جنوري د مياشتي په شلمه ۱۹۱۹م کال اميرحبيب الله خان د لغمان په کله ګوش کي د نامعلومو کسانو لخوا ووژل سو نو امان الله خان په کابل کي د خپلي پاچاهۍ له اعلان سره سم له انګريزانو څخه د افغانستان خپلواکي اعلان کړه او د انګريزي ښکيلاکــګرو پرضد ئي په ټول هيواد کي د خپلواکۍ د غزا ډول وغږاوه غازي امان الله خان يو ځوان هيوادپال شخصيت وو چي د افغانستان د پرمختيا ، سمسورتيا او مدرنيزم لپاره ئي ډيري هلي ځلي وکړي خو له بده مرغه په دغه لار کي ورته يوه مکار دښمن کمين نيولي وو او هغه ئي وړاندي تګ ته پريــنــښود ، امان الله خان د خپل پلار د مړيني پر اوومه ورځ ملت ته په وينا کي داسي وويل :
” اي ملت معظم افغانستان ! من هنگام شهادت پدر وکالت سلطنت را درکابل داشتم و اکنون به اصالت ان بار سنگين امانت را مــتـوکلآ و مــعتــصـمـآ به عهده گرفتم وقتيکه ملت بزرگ من تاج شاهي را بر سر من نهاد ، من عهد بستم که بايستي دولت افغانستان مانند ساير قدرتهاي مستقل جهان ، در داخل کشور ازاد و مستقل باشد ، ملت افغانستان در داخل کشور ازادي کامل داشته و از هرگونه تجاوزو ظلمي محفوظ و مردم فقط بايد مطيع قانون باشند و بس ، کار اجباري و بيگار در تمام رشته ها ممنوع و ملغي است ، حکومت ما در افغانستان اصلاحاتي خواهد نمود که ملت و مملکت ما بتواند در بين ملل متمدن جهان جاي مناسب مقام خود را حاصل نمايد ، من در اجراات امور کشور مشورت را بحکم ( شاورهم في الامر رهبر ) قرار خواهم داد ، اي ملت عزيز و اي قوم با تميز در حفظ دين و دولت و ملت خود بيدار و در نگهباني وطن خويش هوشيار باشيد ، من از خداوند براي شما و اهل اسلام و کليه بني نوع انسان خير و سعادت ميخواهم ” ،
ښاغلي محمداکبر کرگر د غازي امان الله خان د وينا د پورتني پراگراف په اړوند ليکلي چي ( په واقعيت کي پورتنۍ وينا د غازي امان الله خان د اهدافو او پروگرامونو لنډه مانيفيستو ده ، يا د مدرنيزم په لور د هيواد د سمولو تـګـلاره ده ، نوموړي د دي وينا وروسته د يو لړ سترو کارونو په لړ کي غوښتل ، چي د هيواد په اقتصادي ، فرهنگي او سياسي څيره کي يو کيفي بدلون راولي ) ،
د يادولو وړ ده کله چي غازي امان الله خان له انګريزي ښکيلاک څخه د افغانستان خپلواکي اعلان کړه ، انګريزانو هيڅ غوږ پري و نه ګراوه ، نو ځکه دي ته اړ شو چي د انګريزانو په وړاندي د غزا او جنګ اعلان وکړي ، افغان ملت په ډير ليږ وخت کي انګريزانو ته ماتي ورکړه ، په دي وخت کي انګريزانو چالاکي وکړه او د خپلي شرمېدونکي ماتي د پټولو لپاره ئي د سولي خبري پيل کړي او په جګړه کي ښکيل افغاني غازيانو د لا نوري پرمختيا مخنيوي ئي وکړ ،
شنونکي او ځني تاريخ پوهان په دي نظر دي چي افغانستان هيڅکله هم مطلقــآ د چا مستعمره سوي نه دي ، بلکه په هر اشغال کي ئي يواځي بهرنۍ چاري محدودي يا په بشپړ توګه تري اخيستل سوي دي ، حال دا چي کورنۍ چاري ئي تل په خپل ” مشروط ” واک کي پاتي شوي دي ، د تاريخ په اوږدو کي افغان ولس تل د ښکيلاکــګرو او پردي يرغل په ضد سرښندونکي او کلک مقاومت کړئ او يرغلګر ئي هرځل د سترو تلفاتو او شديدو سرخوږيو سره مخامخ کړي دي ، د برتانوي هند مرستيال واکمن لارډ لارنــس Lord Lawrence حق په جانب وو چي ليکلي ئي دي ( افغانان به فقر ، لوږه او حتي له خطره ډک ژوند وګالي خو د پرديو تر واک لاندي راتلل هيڅکله هم نه زغمي ) همدا علت دي چي افغانان د ملي مبارزينو په نوم په تش لاس خو د افغاني هوډ او ټينګ يووالي سره د انګريز پراخي امپراتورۍ په مقابل کي چي په ډيرو عصري وسلو ، قوي وسله والو ځواکونو چي پراخ مادي امکانات ئي درلودل او تقريبآ ټوله نړۍ ئي ترخپل استعماري ولکي لاندي راوستي وه وجنګيدل او په چړو ، تورو او چقمق ټوپکونو ئي دغي ځواکمني اردو ته شرموونکي ماتي ورکړه ، چي په پايله کي ئي د غازي امان الله خان په مشرۍ په 19 د اګست ،1919 م کال چي د اسد د مياشتي له ۲۸ نيټي ، ۱۲۹۸ هـ ل کال سره برابره ده خپلواکي تر لاسه کړه او انګريز امپريل واکمنو په رسميت وپيژاند ،
وروسته له دي چي اماني غورځنګ د افغانانو د ملي يووالي پربنسټ سياسي خپلواکي تر لاسه کړه ، د مشروطيت د مبارزينو هيلي ئي عملي او په هيواد کي د نوي تمدن او پرمختګ د رامنځ ته کولو په لاره کي لازم ګامونه اوچت کړل چي ځينو ته ئي په لنډه توګه لاندي اشاره کيږي :
د امان الله خان په مشرۍ حکومت وروسته له دي چي د برتانوي هندي دولت سره ئي حسابونه تصفيه کړل نو د ملت له غوښتنو سره سم د هيواد په داخل کي يو لړ هغو ټولنيزو ، اقتصادي ، فرهنګي او سياسي بدلونونو او ريفورمونو ته اقدام وکړ کوم چي له پخوا هم د امان الله خان او هم د ” جوانان افغان ” او د ( دواړو مشروطيت غوښتونکو غورځنګونو ) او ټول ملت غوښتنه وه ، د دغو بدلونو تر ټولو ارزښتناکه بيلګه د اساسي قانون يا د افغانستان د دولت د اساسي نظامنامي جوړول وو چي په ۱۳۰۱ هـ ل کال د جلال اباد په لويه جرګه کي تصويب سو ،
د هيواد د فرهنګ د غوړيدا او ودي په لړ کي د امان الله خان لومړي ګام د امان افغان خپرول وو چي لومړۍ ګڼه ئي د ۱۹۱۹ م کال د اپريل د مياشتي پر ۱۲ نيټه د عبدالهادي پريشان داوي په مديريت خپره شوه چي د خلکو د ذهنونو په روښانولو کي پوره ونډه واخيسته او هيوادوالو ته ئي د وطن د پرمختيا او مدرنيتي ته د اوښتون لوري په ګوته کړ ، همدارنګه په لسګونو نوري جريدي اومجلي خپري شوي او په هر ولايت کي يوي جريدي خپروني کولي ، همدا وخت د ښـــځــو لپاره يوه نشريه د ارشادالنسوان په نامه هم خپريده ،
په اقتصادي برخه کي ئي د صنايعو انکشاف او ودي ته پوره پام وکړ او په باندني تجارت کي افغاني پيداوارو د نړۍ مارکيټونو ته لاره ومونده ، په ساختماني او عمراني برخه کي نوي ښارونه جوړ شول او د کابل ښار له پخوا څخه څو واره پراخ او پــلــن سو ، د ولايتونو تر منځ لاري او سړکونه جوړ او د لارو په اوږدو کي د مساپرو د هوسائي لپاره هوټـــلونه په کار ولويدل ، همدارنګه غازي امان الله خان زده کوونکي د لوړو زده کړو لپاره بهرنيو هيوادو ته په دي موخه واستول چي د هيواد په بشپړه ابادۍ او سمسورتيا کي برخه واخلي ، خو له بده مرغه ، ځينو د شر او فساد کړيو د پاچا امان الله خان دغو ټولو ښو کارونو او مترقي پروگرامونو ته بل نوم او عنوان ورکړ چي له ” ګوډملا تر ړوند ملا ” بيا تر ملاصبور او پدرام پوري د خارجي استخباراتي کړيو په مرسته او لمسون د غازي امان الله او د هغه د حکومت د راپرځيدلو او له منځه وړلو څخه له هيڅ ډول توطئو او دسيسو څخه صرف نظر نه دي کړي ،
د دي څخه څوک انکار نه شي کولاي چي ډګروال T.E.Lawrence توماس ايډورډ لارنس چي په لارنس اف عربيه شهرت لري د پيرکرم شاه په نامه قبايلو ته راغئ او خپل ايجنټ ملامنهاج الدين ته ئي وظيفه ورکړه چي په اميرامان الله خان پسي د کـــــفـــر اتهام وتړي ، پاکستاني مشهور ليکوال حامد مير ، په ۸ د اگست ، ۲۰۱۹ م کال د جنګ د اردو اخبار په سرمقاله کي د توماس لارنس د توطئو او دسيسو په اړوند داسي ليکلي :
د حامدمير د مقالي عنوان دي ” آنسوؤ ســے هوشيار ) ياني د اوښکو مراقب اوسئ ( ترجمه ، په ۱۹۳۳م کي د شيخ محمدعبدالله له اکبرجهان نامي ښځي سره واده وشو ، اکبرجهان د لارنس اف عربيه پخوانۍ ميرمن وه ، او پلار ئي په لاهور او سرينګر کي د نيدوز په نامه هوټلونه لرل او لارنس به اکثرآ په دغه هوټل کي وو او له دغه هوټل څخه به ئي د کرم شاه په نوم په افغانستان کي د اميرامان الله خان د حکومت په ضد توطئي جوړولي ) د نيدوز هوټل اوس په لاهور کي د اواري هوټل په نوم ياديږي .
په پاي کي ، له دي څرګند واقعيت څخه څوک سترګي نه شي پټولي چي په افغانستان کي د ترقۍ ، تمدن او روڼتيا کلمي د غازي امان الله خان له نامه سره تړلي دي .
دافغانستان د خپلواکۍ سلم تلين ټولو محترمو او جګړي ځپلو افغانانو ته مبارکي وايم ، هيله ده موږ له بــلــواکي حالت څخه ووځو او بشپړه خپلواکي تر لاسه کړو ،
د توجه وړ : د پورتنۍ مقالي د ليکلو لپاره لاندي مأخذونه مطالعه سوي :
ــ د پاکستان د جنګ اردو اخبار
ــ د لارنس اف عربيه کتاب سيبن پيلرز اف ويزډم ياني د عقل ۷ ستني
ــ د ګوربت مجله
