ښاغلي ارواښاد نورمحمد تره کي …….؟………د تــــورو شـپــو په زړه کــی ځــلانـــــده سـتــوری
نــورمــحــمــد تره کــی یــو سیاسی او فــرهــنــګـی شخصیت وه چـه دشلمی پیـړی د دوهـــمــی زمـوز دهـیـواد په کــچــه دافغانستان د وتلــو او نامتـو شخصیتـونـو به لیکه کـی راخــی او د افغانستان په سیاسی بهــیــر کـی د یــوه نــوی او متــرقــی جــریان پیــلــونــکـی بلل کـیــزی. نــومــوړی د یــوی ټینـګـی او مستقلی ارادی څښتن وه. نــورمــحــمـد تره کـی د هیــواد مــلی ګــټــو او د خـلــکـو پراخــو پرګنــو مــلــی ارمانــو ته په ریښتنی تـوګــه ژوره وفاداری درلـودلـه. تــره کـی لــه هـیــواد او ددی هــیــواد لـه خــلــکـو ســره خــورا ژوره مینه درلوده او خــپل ژونــد یی تل دهــغــوی چــوپړ ته وقف کــړی وه او آن به ځــوانی کی یی د خلکـو د پراخــو پرګنـو د سـتــرو او حقه ارمانـونـو د تر ســره کـولـو به خاطر نه ستړی کـیـدونــکــی مبارزه پیل کــړی وه او د مبارزی پـدی لاره کــی ډیــری بــډایی تــجـربی لاسته راوړی وی.بـرسیره بردی یـو شمیـر آدبی ، سیاسی اثار او لــنــډی کیسی هـــم ولیکلی چـی پـدی ترتیب ســره هـغـه نه یــوازی دا چــی د یـوه مـلـی سیاسی شخصیت په څــیره راڅـرګـند شــو ، بلکـی د یــوه بیاوړی ریلست لیکـوال به توګـه د هــیــواد په پښتو ادبیاتـو کــی د ریالـیــزم د سبک د بنست ګـــر به نــوم هــــم پیــژنــدل شـویــدی .
نــورمــحـمد تره کـی خپله سیاسی مفکـوره د خــپـلــو نامتـو آدبی لیکـنـو له لاری خـپــرولــه او له هـغــه ځـوانی څـخـه یی د هــیــواد ځـوریـدلی او کـړیدلـی خلک د سیاسی مبارزی ډګـــــر ته وربلل . نــورمـحـمد تـره کـی پـه یــوه داسی کـلیــوالی چاپیـریال کـی چــی هــلــته بیعدالتی حاکمه وه، زیــژدلی ، لــوی شــوی او د بلوغ حــد ته رسیدلی دی. د هــمــدی چـاپیریال ناخــوالــو نـورمـحمـد تره کـی پرژونـد زیات تاثیر کــړی او ځـورولی یی دی . هــمــدا لامل دی چــه نــومــوړی د پیښـو به انــځـورولــو کــی تـرخـه او دردیدلــی ژبه کاروی، د خپل چابیـریال لـه شرایطـو ســره ســم هـغـه ځانته ټاکلـی فــکــر او ارمان درلـود چــی د ډیـری ساده، روانی لـه لفظی پیچلتیا څــخــه د ازادی ژبی په کارولــو ســره یی څــرګــنداوه. بیاوړی لیکــوال شـاه مــحــمـود حصین د نـورمــحـمــد تره کـی د اثارو او به ځــانــګــړی ډول د هغه د لــنــډو کیسـو یــوه ډیــره پـر ځـای عــلــمـی او آدبی ارزونه کــړیـده او لیـکــی :
” ارواښاد نــورمــحــمــد تره کــی د حقیقت لــټــونــی ، حقیقت مـونــدنی ، حقیقت څـیــړنـی او به حقیقت بـدلیـدنی هغه روښانه بیلـګـه ده چــی لــه رڼا او حقیقت پرته له هـر څـه څـخـه بی نیازه وه . د هغه ژونــد د انسان په ژونـد کــی د تیارو پـر خــلاف د رڼـا او حقیقت د اوژدی مبارزی یـوه وتـلــی نښـه ده. هغه ته ژونــد د انسان په نیــکـمــرغــی ، لــوړیــدو، هــوساینـه او خــبــلــواکـی د تعریف ، بیان او پیـژنــدنــی وړ وه. د ارواښاد نــورمــحــمــد تره کــی لیـکـنـی ، لــنــډی او منــځــنــی کیســی ، ناولــونــه او لـه بهـرنـیـو اثارو څـخــه په زړه پــوری ژباړنــی او به ټــولــه کـی ټـول قلمــی کارونـه چـی یـو نسل ګام په ګام د لــوړیــدو په لــور خــوځــوی ، ټــولــه تــومــنــه یی د انسان د نیـکــمــرغــی په لــور د بد مـرغـیــو پــر خــلاف د اوژدی جــګــړی یــو درونــد فصل دی. د هغه د آدبی کار اصــلی ســوژه ، او کــرکــټـر هغه انسان دی چــی د ظلــم ، تــیـری ، ناروا او مــحــرومـیت درنـی څــپــړی یی خــوړلــی دی . ارواښاد نـورمـحـمـدتره کـی یـو لیکـوال او د خپل چاپیــریـال یـو انځـورګــــر دی . د هغه چـاپیـریــال د ظلمـونـو ، تیـریـو ، تیارو ، لــوټ ، دوکه ماریـو ، فریب ، غــوړه مالـیــو ، ناوړه دودونـو او لـه حقیقت څـخــه توهــم ته د ورولیـدو چاپیریال دی . دی د همدغه چابیریال پــرخــلاف د حقیقت به اوژو د رڼا لــور ته خــوځــیــژی . دی په ښکاره ارام خـو به زړه لګیـدلــی او قـهــرجن دی ارواښاد نـورمــحــمـد تره کــی د ډیــرو اوچـتـو هــنــری او ادبی استعارو ، کنایــو ، سمبـولـونـو او هـنــری زړه راښکــونــکــو انــځــورونــو ډکــی لیـکــنــی لــــری. هــنــر یی خــوښــیــژی خــو هــنــر د هـنــر لپاره دده مـوخـو ته مــرسته نشی کــولای. دی هغه څـه وایی چــی وینی یی ، په هغه ژبه یی انــځــوروی چــی دده دچـاپیـریال خــبـری پـری کــوی. کـلیـوالی ژونـد سخت او شـدل دی ، هـلــته له ناولتیا او نارواوو ســره د سپیڅــلتیا جــګــړه هــم سخته او درنه ده. د دغه چــاپیـریال ژبه هــم درنه ، شډلــه خـو لـه ریا پاکـه ده”.
د اروا ښاد نـورمــحــمـد تره کـی اثار په ډیــره ساده او روانه ژبه لیکل شــویــدی ، خـوبیاهــم ځـیـنی روڼآنــدی د هغه ادبی او هــنــری مقام له درک څـخــه عــاجـز دی چـــی تـره کی صاحب د ریالیــزم په سبک کــی لــری دا ځـکــه چــی هــغــوی دده د اتلانــو او دهـغـوی له چـاپیـریال ســره کــومه حتی هــیــڅ اشنایی نه لــری. به دی اړه وتلی لیکـوال حصین بیا لیـکـی : ” ځـیـنـی کـورنی او بهـرنی کــره کتـونــکــی د ده سبک ته د فـکـر ، لاری او ارمان لـه مـوخـو ســره منطقی پیــونــد نه شـی ورکـولی هــغــه ټـولنـیــز شــرایط چــی د لیکـوال د لیکلـو اتلان په کشـی رازیــژی نه شــی لــیدلی او تــر ټــولــو درنه خــبره داده چــی هــر څــه د نن ورځـی په معیارونــو او تله تلــی او پـرون له یاده باســی. په دی لړ کـی د ادمـونــد ویلسـون دا خــبــره چــی وایی: (زمــوژ دزمانی یــوه فــکــری ناروغی هــم داده چـی ډیــر هغه څــوک د کــره کتنی به اډانه کـی قــلــم خــوځــوی چـی په ځانــګـړی تــوګــه په هــمــدی بــــرخه کــی په هـیــڅ نه پـوهــیــزی) پــر ځــای بــولــو.
ارواښاد نورمحمد تره کی لا د مخه د سردار شاه محمود خان د صدارت په دوران کـی د ویښو زلمیانــو د ګــونــد په تاسیس او فعالیت کی ټاکوونکی رول درلود او بیا په ۱۳۴۳ ز کال کی لویی جرګی هغه نوی اساسی قانون تصویب کــړچی په هیواد کی د سیاسی مبارزی د آزادی ژمنی پکی شــوی وی او سیاسی ګــونــدونــو ته د فعالیت اجازه ورکړ شــوی وه.پــدی وخت نــورمــحــمــد تــره کــی یــوځل بیا د سیاسی مبارزی ډګـــر ته د وتــلــو پخــه اراده وکــړه اود نیمه او څــرګــنــدی مبارزی د پیل لــه برکته یی په یــوه سیاسی نــوښت یی لاس بــوری کــړ او دیــوه نــوی ســـرتاســری ګـــونــد دتاسیس لپاره له یــو شمیر روڼآنـــدو ســره لیــدنی او کتنی پیل کــړی چــی دوستان یی وه او یا یی لـه نــورو سیاسی کــړیــو ســـره تــړاو درلــود چــی په پای کــی د ۱۳۴۳ کال د مرغــومی میاشتی په ۱۱ نیټه د ۳۰ تنـو په شاوخــوا کــی مبارز ځــوانان د نــورو به استازیتــوب د کابل ښار په څــلــورمه کارته کــی د نــورمــحـمــد تــره کـی په کــورکــی راټـول او دافغانستان د خلک دموکـراتیک ګــونــد لومــړنی ( موسسه ) کنــګــره دایره کړه په کنــګـره کــی د ګــونــد مــرکـزی کمیټه وټکالــه او نــورمــحــمــد تره کــی د مــرکــزی کمیټی لــومــړنی پلیـنــوم د مــوسسی کنــګـری د غــړو په حــضــور کــی، د رایــو به ااتفاق د افغانستان د خلک دمــوکــراتیک ګــونــد عمومی منشی وټاکــه
ارواښاد نــورمــحــمـد تره کـی وکــړای شــول چی په هــیــواد کـی دارتجاع او امپریالیـزم د مستقیمــو استازو، د فاسـدو بیروکراتیکــو حاکمــو کــړیــو او ټــولنـو او دانشعابی او فرکسیونــی تخریبی اعمالــو په شتون کــی د افغانستان د خلکـو دمـوکراتیک ګـونــد څــوارلس کالـه وروسته ، د خــپلـی خلاقی او هــوښیاری رهــبــری لــه برکته سیاسی واک ته ورساوه اوګــونــد د نــورمــحــمــد تره کــی په لارښــوونه او خلاقیت ســـره د ستـونــزو څــخـه ډکه دا لار په پــوره بریالیـتـوب ســره د بــری تــر ســرحـده ووهــلـه.له یــوی خــوا د دولت لـه پـلـوه سخت تعقیب ، لــه بـلـی خــوا فــرکسیـونــی فعالیـتـونـو او دګــونــد د ننه د ځان غــوښــتــونــکــو او انشعابـګــرو شتون د اصولی مبارزی به لار کـی ګــڼــی ستونـزی زیــژولی وی ، ولی د نـورمـحــمــد تره کـی د مدبرانه او خـلاقی لارښــوونی لـه برکته ګــونــد په شته ســونـزو لاسبــری شــو او زمــوژ پــه افغانی ټـولنه کــی یی سیاسی واک تــر لاسه کــړ.
د ثــور د ۷ نیټـی باڅـون به بی ساری دول بریالیتـوب ته ورسیـد دا خــکــه چـی د وطنبالـو ځـواکـونــو د یــوه منـظــم ، متشکل او دټیــنـګ دسپلین خــلــقــی پــوځـی سازمان او به ټـولنیـزه تــوګــه د افغانستان د خــلــکـو څــخه د جــوړ شــوی متشکل او انقــلابــی ګــونــد مشری او لارښــوونه ،یــوه سپیــڅــلی او خــلــکـو ته ژمن مشر، نــورمــحــمــد تــره کــی کــولــه . هغه ټیـنــګ باور درلـود چــی یــومنـظـم او متشکل انقلابی سازمان به هــیــواد کــی ستر او دپام وړ بــدلـونــونه راوستــلای شــی، د هــغــه هیلــه او ارمان د افغانستان رنــځــیــدلــو خــلــکــو رښتینــی خــدمت وه.
نــورمــحــمــد تــره کی هــڅــه وکــړه چــی دګــونــد یــوالـی به واقعـی او رښتینــی تــوګــه تامین شــی، خــو په رهــبــری کــی د ځــینـو خـودخـواه او جاه طلبــو عناصــرو د شتون لــه کبلــه بریلــی نه شــو.
د ثــور د ۷ نیټـی انقلابی پاڅـون زمـوژ د ټـولنی لـه تاریــخــی اړتیاوو او عینی شــریطــو ســـره ســم ، په داسی حال کــی بریالیتـوب ته ورسید چــی زمــوژ د خــلــکــو د سیاسی شعــور کــچــــه ډیــره ټیټـه وه. د پاڅــون له بریالیتــوب ســره جــوخت نړیـوالی او د سیمی ارتجاع خــپل شیطانی تبلیغات پیل کــړل. ښــه می په یاد دی د افغانستان د خــلــکــو دښمنانــو پخــپل پروپاګــنـدی جــنـګ کــی داسی تــورونه لګــول: ” به افغانستان کــی د کمونست ګــونــد به مــشــری کـودتا شــویــده. کــودتا دشــورویانـو به مرسته شــوی ده، په کـودتا کــی شــوروی پیلــوټانــو برخه اخیسته ده. او افغانستان د شـوروی اتحاد یــوه سپوژمــکـی ده.”
دپـورته مـوضــوع په اړه نــورمــحــمـد تره کــی کــورنیــو او نـورو نــړیــوالـو ژورنالستانــو ته په مطبــوعاتی کنفرانسـونــو کی داسی وویل:
«د ثــور انقلاب بریلیتــوب مســکـو او واشنګټن یــو ډول حــیران کــړل . لینید بریژنیف به کریملین او جیمی کارتـر په سپینه ماڼــی کــی ګـوتــی په غاښ کــــی ونــیـولــی.». هـغــه هــمـدارنـګــه وویل: « د ثــور په انقلاب نه روبل مصرف شــوی او نه ډالــر ، زمـوژ هــیـواد افغانستان یـو مستقل هــیــواد دی او دهیچـا سپوژمکـی نــه ده.». دا څــرګــنــدونــی ددی ښکارنـدی دی چــی د ثـور د ۷ نیټـی پاڅــون د افغانستان د خلک دموکراتیک ګــونــد په مستقلانه ټـوګـه ســرته رسیدلـی او حــتـی شـورویان هــیڅ خــبــر هــم نه وه او بل داچــی ګــونــد لا دمخــه پریکــړه کـړی وه کـه چـیــری ځـوک زمـوژ پر ګـونــد حـمـلــه کـوی مـوژ به دفاع کـولــو چـمتــو والی نیسـو.
لکه چــی مــخــکـی مـو ولیکل چــی نــورمــحــمــد تره کــی د ویښــو زلمیانـو د غــورځنــګ له بیل حـخـه په سیاسی ډګــر کـی یــو شمیر سیاسی انقلابی اثار او په لسګـونـو ناولـونه او لــنــډی کیسـی لیکلــی اوهغه وخت یی د هــیــوا په مطبـوعاتی کی چاپ ته سپارلی وی چـی دا ټــول دنــومــوړی دسیاسی افکارو ، ارمانـو نـو او مــوخــو ښـــکارنــدویی کــوی چــی د هــغــوی لـه جــمـلــه څــخـه په ۱۳۳۵ ش کال کی د کابل مجــلــی په ۲۰ ګڼه کـی د آدبی لیکنـو تــر نامه لانـدی یــوه سیاسی مقالــه د « کــلــه به وی……» تــر عــنـوان لانــدی خــپــره کــړه چــی داټـول د ارواښاد نــورمــحــمـد تـره کــی د ارمانــونــو به جـمـلــه کــی راځـی چــی محتویات یی په لانــدی ډول دی :
کــلـه به وی :
« کـلـه به وی هـغــه ورځ چــی لــوژه او بربنــډتــوب په انسانی ټـولنــه شـتــون ونه لــری، لــوژه څــوک نه پیـزنی او هــرڅـوک چـی هــرڅـه ته اړتیا لــری . هغـه به اسانی او هـوساینی ســره تــر لاسه کـړی او هــر څــه یی چـی له لاسه کــیــژی د ټـولنی د نــورو اوسیــدونـکـو د سعادت او خـیـر لپاره بیل کــړی او هیڅــوک د بل چـا له لاسه ازار نه شــی او نه داسی لاس وجود ولــری چــی بل چا ته ضرر ورســوی .
هــغــه ورځ چــی یــو دبل له ســر څـخــه لاس واخــلـی . هیــڅـوک دی زړه نه شی ښه کـولی چــی دبل چـا به حساب ژونــد وکــړی، هــیــڅــوک د بل چــا له لاس څــخـه ګــولـه نه ځـغـلوی او لکه د ژوری غــونـدی د بل چــا به وینو او غــوښــو یی ګذاره نه وی .
هغه ورځ چــی دسیسه سازی ورکی شــی یـو دبل د پښـو خاوری نه ســره کاژی یــو دبل به اور کـی نه ســره اوړی، خـپـل بـری دبل چـا به کمزور کی نه لـټــوی ، تل موقع ولــری چـی د هــر چــا به نسبت دمینـی او محبت فـکـر وروزلی شــی .
هـغــه ورځ چـی اقتصادی مساوات او تـولنــیــز یـووالی بشپـړتامین شــی او دهـغــو لــیـوانـو منـګـولی چــی د انسان به بڼـه یی د نـورو انسانانـو به شارګــو خــښــی کـړی دی او هـیــڅـوک دی ته نه پریــژدی چــی طبیعـی ژونــد وکـړی، وکښــلـی شــــی.
هــغــه ورځ چــی د اقتصادی ســویی د لـوړوالی او کفایت په اثـر درواغ ویلــو او چمونـو ته هــیــڅ فرصت پاتی نه شــی . هــر څـوک بشپړ فرصت ولـری چــی د ځان د تکمیل او ودی لپاره به خـبـلـواک صــورت ســره اقــدام وکـړی او دا تکمیل او وده یی د یــوی کارکــوونــکــی ټــولنــی د سعادت او آرامـی لپاره وی نه د نــورو د بربنـډولـو لپاره.
هــغــه ورځ چــی یـوه فعالـه او پاکــه ټـولنـه مــوجــوده شــی چــی د هغه په سعادت کـی هــر څـوک که نـر وی او ښــځـه مـوٍثره بــرخه واخیستـلای شــی او هــر څـوک موقع ولــری چـی د هغـی په تعمـیـر او لـوړتیا کـی بیله کـوم مانع څـخه مــرسته وکــړای شــی .
هــغــه ورځ چـی د خـدمت او زحمت استلـو په نامه خلک نه غــولــول کـیــژی او په دی پلمـه او تـر دی پردی لانــدی د دوی اقتصادی ، اجتماعــی او سیاسی حقــوق تـرپښـو لانـدی نه شــی.
هــغــه ورځ چـی پـوهـنـه او معـرفت عـام شــی اوهــیــڅــوک بیسـواده او نا خـوانه باتـی نه شــی . به هــر ګـوټ کـی هلکان او نجــــــونــی په مساوی ډول له معارف څــخــه برخمن شــی، د استثمار په خاطــر څــوک بی تعلیمه باتـی نه شــی.
هــغــه ورځ چـی د نــړی له ټــولـو ملـکـونـو څـخـه داخـلــی او خـارجــی استعمار او استثمار بیخـی ورک شــی ، ټـول کارکـونــکـی به ازاد صــورت سـره ددی واک او اختیار ولــری چــی دانــړی پخــپل زحمت ودانه کــړی او د هــغـه د ودانی ثمــره د ټــولــو د ګــټــی لپاره وی ، نه د دی او د هغه لپاره.
نــو زنــده باد هــغــه ورځ او بایــنـده باد دغــه ډول نیکمــرغــی آو په زړه پـوری ساعت . ددی ورځـی د راتلـو او یا راوستلــو ډیــری قـــربانــی پکار دی . دا ورځ هــرو مــرو راتلــونــکـی ده ، خــو که د نــړی ټـول زلمیان به مـوثر ډول بــرخه بکـشــی واخـلـی
پــورته ذکــر شــوی مقاله ۵۱ کاله وړانــدی د نـورمــحــمــد تره کــی د افکارو زیـژنــده ده چــی د اختناق به دیــرو ســخــتــو او ناوړو شـیــبـو کـی په ډیــر سیاسی مهارت او درایت ســره د هــیــواد په مطبــوعاتــو کــی خــبـره کــړی ده چــی د هــیــواد ناوړه شــرایط یی د نــړی د ناوړو شــرایـطـو تــر نامه لانـدی بیان کـړی دی او د هــیــواد خلک او په ځــانــګـړی تــوګـه زلمیان یی د نــړی د خــلــکــو او زلمیانـو تـر نامه لانـدی یـووالـی او د انسانیت دی ســتــری مبارزی ته رابللی دی.
راځــی چــی د زړه لــه کــومــی او د انصاف لــه مـخــی قضاوت وکــړو چــی د داسی انسان او شخصیت ( نــورمــحـمــد تــره کــی) چــی ټــولـه هـستی ، نیستی او ژونــد یی د افغانستان د خــلــکـودمــوکــراتیک ګــونـد او به ځانــګــړی ټــوګــه ددی هــیـواد خــلــکـو د نیکـمــرغــی او هــوساینــی لپاره وقف کـړی وه دهــیـرولــو وړ دی؟ ولی په خــواشینی ســره به ګــونــد کــی د یــو شــمــیـر جاه طلبــو او ځان غــوشـتــونــکـو کــړیــو ( د هغه وخـت د شــوروی د کی جی بی ســره د اړیـکـو پـه تــړاو) لــخــوا د ټــولــو بــشـری نـورمـونـو په خــلاف به ډیــره بی رحـمـی او ظالمانه دول ســره ووزل شــو او دده پــه وژنـی وروسته زمــوز ســرتاسری ګـونــد د نــورمــحـمـد تـره کــی له معــنـوی اوتوریتــی څــخـه بی بــرخه شــو او ټــول ګــونـد د یــوستــر بــحــران ســره مخامخ شــو په افسـوس ســـره چــی دا لــړی لا تــر اوســه هــم روانه ده. غــــواړم چــی د خــپــلـی لیکنــی په پای کــی زمـوژ د هــیــواد د پښــتــو آدب د ځـــلانــدی ستـوری ، د شلمی پیـړی د دوهــمــی نیمایی د وتلی او نامتـو شخصیت ارواښاد نــورمــحــمــد تــره کـی د زیــژیـــدنــی کــالــیــزه په لانــدی شــعــر ســره پای ته ورســوم :
هــســـی په خــــــــــولــه وایــو چــی نه راته یادیـــــژی
باور وکــــــــــړه چــــــی لــــــه زړه راتـــه یادیـــــــــژی
زمـــــوژ په مـنـــــځ کــی نه یی هــیــرولــی دی هــم نشو
قسم می په الله دی هــم به ویښه هــم ویــده راته یادیــژی
اولسونه شـول راپــورته نــــړی وه هـــک حــــــــــــیرانه
شیبه د سـره بیرغ ستا په لاس چــی لوړیده راته یـادیــژیپه ډیــر درنښت ۲۳ د ســرطان ۱۳۹۸- کابل – افغانستان
کاپی محمد خان
نــورمــحــمــد تره کــی یــو سیاسی او فــرهــنــګـی شخصیت وه چـه دشلمی پیـړی د دوهـــمــی زمـوز دهـیـواد په کــچــه دافغانستان د وتلــو او نامتـو شخصیتـونـو به لیکه کـی راخــی او د افغانستان په سیاسی بهــیــر کـی د یــوه نــوی او متــرقــی جــریان پیــلــونــکـی بلل کـیــزی. نــومــوړی د یــوی ټینـګـی او مستقلی ارادی څښتن وه. نــورمــحــمـد تره کـی د هیــواد مــلی ګــټــو او د خـلــکـو پراخــو پرګنــو مــلــی ارمانــو ته په ریښتنی تـوګــه ژوره وفاداری درلـودلـه. تــره کـی لــه هـیــواد او ددی هــیــواد لـه خــلــکـو ســره خــورا ژوره مینه درلوده او خــپل ژونــد یی تل دهــغــوی چــوپړ ته وقف کــړی وه او آن به ځــوانی کی یی د خلکـو د پراخــو پرګنـو د سـتــرو او حقه ارمانـونـو د تر ســره کـولـو به خاطر نه ستړی کـیـدونــکــی مبارزه پیل کــړی وه او د مبارزی پـدی لاره کــی ډیــری بــډایی تــجـربی لاسته راوړی وی.بـرسیره بردی یـو شمیـر آدبی ، سیاسی اثار او لــنــډی کیسی هـــم ولیکلی چـی پـدی ترتیب ســره هـغـه نه یــوازی دا چــی د یـوه مـلـی سیاسی شخصیت په څــیره راڅـرګـند شــو ، بلکـی د یــوه بیاوړی ریلست لیکـوال به توګـه د هــیــواد په پښتو ادبیاتـو کــی د ریالـیــزم د سبک د بنست ګـــر به نــوم هــــم پیــژنــدل شـویــدی .
نــورمــحـمد تره کـی خپله سیاسی مفکـوره د خــپـلــو نامتـو آدبی لیکـنـو له لاری خـپــرولــه او له هـغــه ځـوانی څـخـه یی د هــیــواد ځـوریـدلی او کـړیدلـی خلک د سیاسی مبارزی ډګـــــر ته وربلل . نــورمـحـمد تـره کـی پـه یــوه داسی کـلیــوالی چاپیـریال کـی چــی هــلــته بیعدالتی حاکمه وه، زیــژدلی ، لــوی شــوی او د بلوغ حــد ته رسیدلی دی. د هــمــدی چـاپیریال ناخــوالــو نـورمـحمـد تره کـی پرژونـد زیات تاثیر کــړی او ځـورولی یی دی . هــمــدا لامل دی چــه نــومــوړی د پیښـو به انــځـورولــو کــی تـرخـه او دردیدلــی ژبه کاروی، د خپل چابیـریال لـه شرایطـو ســره ســم هـغـه ځانته ټاکلـی فــکــر او ارمان درلـود چــی د ډیـری ساده، روانی لـه لفظی پیچلتیا څــخــه د ازادی ژبی په کارولــو ســره یی څــرګــنداوه. بیاوړی لیکــوال شـاه مــحــمـود حصین د نـورمــحـمــد تره کـی د اثارو او به ځــانــګــړی ډول د هغه د لــنــډو کیسـو یــوه ډیــره پـر ځـای عــلــمـی او آدبی ارزونه کــړیـده او لیـکــی :
” ارواښاد نــورمــحــمــد تره کــی د حقیقت لــټــونــی ، حقیقت مـونــدنی ، حقیقت څـیــړنـی او به حقیقت بـدلیـدنی هغه روښانه بیلـګـه ده چــی لــه رڼا او حقیقت پرته له هـر څـه څـخـه بی نیازه وه . د هغه ژونــد د انسان په ژونـد کــی د تیارو پـر خــلاف د رڼـا او حقیقت د اوژدی مبارزی یـوه وتـلــی نښـه ده. هغه ته ژونــد د انسان په نیــکـمــرغــی ، لــوړیــدو، هــوساینـه او خــبــلــواکـی د تعریف ، بیان او پیـژنــدنــی وړ وه. د ارواښاد نــورمــحــمــد تره کــی لیـکـنـی ، لــنــډی او منــځــنــی کیســی ، ناولــونــه او لـه بهـرنـیـو اثارو څـخــه په زړه پــوری ژباړنــی او به ټــولــه کـی ټـول قلمــی کارونـه چـی یـو نسل ګام په ګام د لــوړیــدو په لــور خــوځــوی ، ټــولــه تــومــنــه یی د انسان د نیـکــمــرغــی په لــور د بد مـرغـیــو پــر خــلاف د اوژدی جــګــړی یــو درونــد فصل دی. د هغه د آدبی کار اصــلی ســوژه ، او کــرکــټـر هغه انسان دی چــی د ظلــم ، تــیـری ، ناروا او مــحــرومـیت درنـی څــپــړی یی خــوړلــی دی . ارواښاد نـورمـحـمـدتره کـی یـو لیکـوال او د خپل چاپیــریـال یـو انځـورګــــر دی . د هغه چـاپیـریــال د ظلمـونـو ، تیـریـو ، تیارو ، لــوټ ، دوکه ماریـو ، فریب ، غــوړه مالـیــو ، ناوړه دودونـو او لـه حقیقت څـخــه توهــم ته د ورولیـدو چاپیریال دی . دی د همدغه چابیریال پــرخــلاف د حقیقت به اوژو د رڼا لــور ته خــوځــیــژی . دی په ښکاره ارام خـو به زړه لګیـدلــی او قـهــرجن دی ارواښاد نـورمــحــمـد تره کــی د ډیــرو اوچـتـو هــنــری او ادبی استعارو ، کنایــو ، سمبـولـونـو او هـنــری زړه راښکــونــکــو انــځــورونــو ډکــی لیـکــنــی لــــری. هــنــر یی خــوښــیــژی خــو هــنــر د هـنــر لپاره دده مـوخـو ته مــرسته نشی کــولای. دی هغه څـه وایی چــی وینی یی ، په هغه ژبه یی انــځــوروی چــی دده دچـاپیـریال خــبـری پـری کــوی. کـلیـوالی ژونـد سخت او شـدل دی ، هـلــته له ناولتیا او نارواوو ســره د سپیڅــلتیا جــګــړه هــم سخته او درنه ده. د دغه چــاپیـریال ژبه هــم درنه ، شډلــه خـو لـه ریا پاکـه ده”.
د اروا ښاد نـورمــحــمـد تره کـی اثار په ډیــره ساده او روانه ژبه لیکل شــویــدی ، خـوبیاهــم ځـیـنی روڼآنــدی د هغه ادبی او هــنــری مقام له درک څـخــه عــاجـز دی چـــی تـره کی صاحب د ریالیــزم په سبک کــی لــری دا ځـکــه چــی هــغــوی دده د اتلانــو او دهـغـوی له چـاپیـریال ســره کــومه حتی هــیــڅ اشنایی نه لــری. به دی اړه وتلی لیکـوال حصین بیا لیـکـی : ” ځـیـنـی کـورنی او بهـرنی کــره کتـونــکــی د ده سبک ته د فـکـر ، لاری او ارمان لـه مـوخـو ســره منطقی پیــونــد نه شـی ورکـولی هــغــه ټـولنـیــز شــرایط چــی د لیکـوال د لیکلـو اتلان په کشـی رازیــژی نه شــی لــیدلی او تــر ټــولــو درنه خــبره داده چــی هــر څــه د نن ورځـی په معیارونــو او تله تلــی او پـرون له یاده باســی. په دی لړ کـی د ادمـونــد ویلسـون دا خــبــره چــی وایی: (زمــوژ دزمانی یــوه فــکــری ناروغی هــم داده چـی ډیــر هغه څــوک د کــره کتنی به اډانه کـی قــلــم خــوځــوی چـی په ځانــګـړی تــوګــه په هــمــدی بــــرخه کــی په هـیــڅ نه پـوهــیــزی) پــر ځــای بــولــو.
ارواښاد نورمحمد تره کی لا د مخه د سردار شاه محمود خان د صدارت په دوران کـی د ویښو زلمیانــو د ګــونــد په تاسیس او فعالیت کی ټاکوونکی رول درلود او بیا په ۱۳۴۳ ز کال کی لویی جرګی هغه نوی اساسی قانون تصویب کــړچی په هیواد کی د سیاسی مبارزی د آزادی ژمنی پکی شــوی وی او سیاسی ګــونــدونــو ته د فعالیت اجازه ورکړ شــوی وه.پــدی وخت نــورمــحــمــد تــره کــی یــوځل بیا د سیاسی مبارزی ډګـــر ته د وتــلــو پخــه اراده وکــړه اود نیمه او څــرګــنــدی مبارزی د پیل لــه برکته یی په یــوه سیاسی نــوښت یی لاس بــوری کــړ او دیــوه نــوی ســـرتاســری ګـــونــد دتاسیس لپاره له یــو شمیر روڼآنـــدو ســره لیــدنی او کتنی پیل کــړی چــی دوستان یی وه او یا یی لـه نــورو سیاسی کــړیــو ســـره تــړاو درلــود چــی په پای کــی د ۱۳۴۳ کال د مرغــومی میاشتی په ۱۱ نیټه د ۳۰ تنـو په شاوخــوا کــی مبارز ځــوانان د نــورو به استازیتــوب د کابل ښار په څــلــورمه کارته کــی د نــورمــحـمــد تــره کـی په کــورکــی راټـول او دافغانستان د خلک دموکـراتیک ګــونــد لومــړنی ( موسسه ) کنــګــره دایره کړه په کنــګـره کــی د ګــونــد مــرکـزی کمیټه وټکالــه او نــورمــحــمــد تره کــی د مــرکــزی کمیټی لــومــړنی پلیـنــوم د مــوسسی کنــګـری د غــړو په حــضــور کــی، د رایــو به ااتفاق د افغانستان د خلک دمــوکــراتیک ګــونــد عمومی منشی وټاکــه
ارواښاد نــورمــحــمـد تره کـی وکــړای شــول چی په هــیــواد کـی دارتجاع او امپریالیـزم د مستقیمــو استازو، د فاسـدو بیروکراتیکــو حاکمــو کــړیــو او ټــولنـو او دانشعابی او فرکسیونــی تخریبی اعمالــو په شتون کــی د افغانستان د خلکـو دمـوکراتیک ګـونــد څــوارلس کالـه وروسته ، د خــپلـی خلاقی او هــوښیاری رهــبــری لــه برکته سیاسی واک ته ورساوه اوګــونــد د نــورمــحــمــد تره کــی په لارښــوونه او خلاقیت ســـره د ستـونــزو څــخـه ډکه دا لار په پــوره بریالیـتـوب ســره د بــری تــر ســرحـده ووهــلـه.له یــوی خــوا د دولت لـه پـلـوه سخت تعقیب ، لــه بـلـی خــوا فــرکسیـونــی فعالیـتـونـو او دګــونــد د ننه د ځان غــوښــتــونــکــو او انشعابـګــرو شتون د اصولی مبارزی به لار کـی ګــڼــی ستونـزی زیــژولی وی ، ولی د نـورمـحــمــد تره کـی د مدبرانه او خـلاقی لارښــوونی لـه برکته ګــونــد په شته ســونـزو لاسبــری شــو او زمــوژ پــه افغانی ټـولنه کــی یی سیاسی واک تــر لاسه کــړ.
د ثــور د ۷ نیټـی باڅـون به بی ساری دول بریالیتـوب ته ورسیـد دا خــکــه چـی د وطنبالـو ځـواکـونــو د یــوه منـظــم ، متشکل او دټیــنـګ دسپلین خــلــقــی پــوځـی سازمان او به ټـولنیـزه تــوګــه د افغانستان د خــلــکـو څــخه د جــوړ شــوی متشکل او انقــلابــی ګــونــد مشری او لارښــوونه ،یــوه سپیــڅــلی او خــلــکـو ته ژمن مشر، نــورمــحــمــد تــره کــی کــولــه . هغه ټیـنــګ باور درلـود چــی یــومنـظـم او متشکل انقلابی سازمان به هــیــواد کــی ستر او دپام وړ بــدلـونــونه راوستــلای شــی، د هــغــه هیلــه او ارمان د افغانستان رنــځــیــدلــو خــلــکــو رښتینــی خــدمت وه.
نــورمــحــمــد تــره کی هــڅــه وکــړه چــی دګــونــد یــوالـی به واقعـی او رښتینــی تــوګــه تامین شــی، خــو په رهــبــری کــی د ځــینـو خـودخـواه او جاه طلبــو عناصــرو د شتون لــه کبلــه بریلــی نه شــو.
د ثــور د ۷ نیټـی انقلابی پاڅـون زمـوژ د ټـولنی لـه تاریــخــی اړتیاوو او عینی شــریطــو ســـره ســم ، په داسی حال کــی بریالیتـوب ته ورسید چــی زمــوژ د خــلــکــو د سیاسی شعــور کــچــــه ډیــره ټیټـه وه. د پاڅــون له بریالیتــوب ســره جــوخت نړیـوالی او د سیمی ارتجاع خــپل شیطانی تبلیغات پیل کــړل. ښــه می په یاد دی د افغانستان د خــلــکــو دښمنانــو پخــپل پروپاګــنـدی جــنـګ کــی داسی تــورونه لګــول: ” به افغانستان کــی د کمونست ګــونــد به مــشــری کـودتا شــویــده. کــودتا دشــورویانـو به مرسته شــوی ده، په کـودتا کــی شــوروی پیلــوټانــو برخه اخیسته ده. او افغانستان د شـوروی اتحاد یــوه سپوژمــکـی ده.”
دپـورته مـوضــوع په اړه نــورمــحــمـد تره کــی کــورنیــو او نـورو نــړیــوالـو ژورنالستانــو ته په مطبــوعاتی کنفرانسـونــو کی داسی وویل:
«د ثــور انقلاب بریلیتــوب مســکـو او واشنګټن یــو ډول حــیران کــړل . لینید بریژنیف به کریملین او جیمی کارتـر په سپینه ماڼــی کــی ګـوتــی په غاښ کــــی ونــیـولــی.». هـغــه هــمـدارنـګــه وویل: « د ثــور په انقلاب نه روبل مصرف شــوی او نه ډالــر ، زمـوژ هــیـواد افغانستان یـو مستقل هــیــواد دی او دهیچـا سپوژمکـی نــه ده.». دا څــرګــنــدونــی ددی ښکارنـدی دی چــی د ثـور د ۷ نیټـی پاڅــون د افغانستان د خلک دموکراتیک ګــونــد په مستقلانه ټـوګـه ســرته رسیدلـی او حــتـی شـورویان هــیڅ خــبــر هــم نه وه او بل داچــی ګــونــد لا دمخــه پریکــړه کـړی وه کـه چـیــری ځـوک زمـوژ پر ګـونــد حـمـلــه کـوی مـوژ به دفاع کـولــو چـمتــو والی نیسـو.
لکه چــی مــخــکـی مـو ولیکل چــی نــورمــحــمــد تره کــی د ویښــو زلمیانـو د غــورځنــګ له بیل حـخـه په سیاسی ډګــر کـی یــو شمیر سیاسی انقلابی اثار او په لسګـونـو ناولـونه او لــنــډی کیسـی لیکلــی اوهغه وخت یی د هــیــوا په مطبـوعاتی کی چاپ ته سپارلی وی چـی دا ټــول دنــومــوړی دسیاسی افکارو ، ارمانـو نـو او مــوخــو ښـــکارنــدویی کــوی چــی د هــغــوی لـه جــمـلــه څــخـه په ۱۳۳۵ ش کال کی د کابل مجــلــی په ۲۰ ګڼه کـی د آدبی لیکنـو تــر نامه لانـدی یــوه سیاسی مقالــه د « کــلــه به وی……» تــر عــنـوان لانــدی خــپــره کــړه چــی داټـول د ارواښاد نــورمــحــمـد تـره کــی د ارمانــونــو به جـمـلــه کــی راځـی چــی محتویات یی په لانــدی ډول دی :
کــلـه به وی :
« کـلـه به وی هـغــه ورځ چــی لــوژه او بربنــډتــوب په انسانی ټـولنــه شـتــون ونه لــری، لــوژه څــوک نه پیـزنی او هــرڅـوک چـی هــرڅـه ته اړتیا لــری . هغـه به اسانی او هـوساینی ســره تــر لاسه کـړی او هــر څــه یی چـی له لاسه کــیــژی د ټـولنی د نــورو اوسیــدونـکـو د سعادت او خـیـر لپاره بیل کــړی او هیڅــوک د بل چـا له لاسه ازار نه شــی او نه داسی لاس وجود ولــری چــی بل چا ته ضرر ورســوی .
هــغــه ورځ چــی یــو دبل له ســر څـخــه لاس واخــلـی . هیــڅـوک دی زړه نه شی ښه کـولی چــی دبل چـا به حساب ژونــد وکــړی، هــیــڅــوک د بل چــا له لاس څــخـه ګــولـه نه ځـغـلوی او لکه د ژوری غــونـدی د بل چــا به وینو او غــوښــو یی ګذاره نه وی .
هغه ورځ چــی دسیسه سازی ورکی شــی یـو دبل د پښـو خاوری نه ســره کاژی یــو دبل به اور کـی نه ســره اوړی، خـپـل بـری دبل چـا به کمزور کی نه لـټــوی ، تل موقع ولــری چـی د هــر چــا به نسبت دمینـی او محبت فـکـر وروزلی شــی .
هـغــه ورځ چـی اقتصادی مساوات او تـولنــیــز یـووالی بشپـړتامین شــی او دهـغــو لــیـوانـو منـګـولی چــی د انسان به بڼـه یی د نـورو انسانانـو به شارګــو خــښــی کـړی دی او هـیــڅـوک دی ته نه پریــژدی چــی طبیعـی ژونــد وکـړی، وکښــلـی شــــی.
هــغــه ورځ چــی د اقتصادی ســویی د لـوړوالی او کفایت په اثـر درواغ ویلــو او چمونـو ته هــیــڅ فرصت پاتی نه شــی . هــر څـوک بشپړ فرصت ولـری چــی د ځان د تکمیل او ودی لپاره به خـبـلـواک صــورت ســره اقــدام وکـړی او دا تکمیل او وده یی د یــوی کارکــوونــکــی ټــولنــی د سعادت او آرامـی لپاره وی نه د نــورو د بربنـډولـو لپاره.
هــغــه ورځ چــی یـوه فعالـه او پاکــه ټـولنـه مــوجــوده شــی چــی د هغه په سعادت کـی هــر څـوک که نـر وی او ښــځـه مـوٍثره بــرخه واخیستـلای شــی او هــر څـوک موقع ولــری چـی د هغـی په تعمـیـر او لـوړتیا کـی بیله کـوم مانع څـخه مــرسته وکــړای شــی .
هــغــه ورځ چـی د خـدمت او زحمت استلـو په نامه خلک نه غــولــول کـیــژی او په دی پلمـه او تـر دی پردی لانــدی د دوی اقتصادی ، اجتماعــی او سیاسی حقــوق تـرپښـو لانـدی نه شــی.
هــغــه ورځ چـی پـوهـنـه او معـرفت عـام شــی اوهــیــڅــوک بیسـواده او نا خـوانه باتـی نه شــی . به هــر ګـوټ کـی هلکان او نجــــــونــی په مساوی ډول له معارف څــخــه برخمن شــی، د استثمار په خاطــر څــوک بی تعلیمه باتـی نه شــی.
هــغــه ورځ چـی د نــړی له ټــولـو ملـکـونـو څـخـه داخـلــی او خـارجــی استعمار او استثمار بیخـی ورک شــی ، ټـول کارکـونــکـی به ازاد صــورت سـره ددی واک او اختیار ولــری چــی دانــړی پخــپل زحمت ودانه کــړی او د هــغـه د ودانی ثمــره د ټــولــو د ګــټــی لپاره وی ، نه د دی او د هغه لپاره.
نــو زنــده باد هــغــه ورځ او بایــنـده باد دغــه ډول نیکمــرغــی آو په زړه پـوری ساعت . ددی ورځـی د راتلـو او یا راوستلــو ډیــری قـــربانــی پکار دی . دا ورځ هــرو مــرو راتلــونــکـی ده ، خــو که د نــړی ټـول زلمیان به مـوثر ډول بــرخه بکـشــی واخـلـی
پــورته ذکــر شــوی مقاله ۵۱ کاله وړانــدی د نـورمــحــمــد تره کــی د افکارو زیـژنــده ده چــی د اختناق به دیــرو ســخــتــو او ناوړو شـیــبـو کـی په ډیــر سیاسی مهارت او درایت ســره د هــیــواد په مطبــوعاتــو کــی خــبـره کــړی ده چــی د هــیــواد ناوړه شــرایط یی د نــړی د ناوړو شــرایـطـو تــر نامه لانـدی بیان کـړی دی او د هــیــواد خلک او په ځــانــګـړی تــوګـه زلمیان یی د نــړی د خــلــکــو او زلمیانـو تـر نامه لانـدی یـووالـی او د انسانیت دی ســتــری مبارزی ته رابللی دی.
راځــی چــی د زړه لــه کــومــی او د انصاف لــه مـخــی قضاوت وکــړو چــی د داسی انسان او شخصیت ( نــورمــحـمــد تــره کــی) چــی ټــولـه هـستی ، نیستی او ژونــد یی د افغانستان د خــلــکـودمــوکــراتیک ګــونـد او به ځانــګــړی ټــوګــه ددی هــیـواد خــلــکـو د نیکـمــرغــی او هــوساینــی لپاره وقف کـړی وه دهــیـرولــو وړ دی؟ ولی په خــواشینی ســره به ګــونــد کــی د یــو شــمــیـر جاه طلبــو او ځان غــوشـتــونــکـو کــړیــو ( د هغه وخـت د شــوروی د کی جی بی ســره د اړیـکـو پـه تــړاو) لــخــوا د ټــولــو بــشـری نـورمـونـو په خــلاف به ډیــره بی رحـمـی او ظالمانه دول ســره ووزل شــو او دده پــه وژنـی وروسته زمــوز ســرتاسری ګـونــد د نــورمــحـمـد تـره کــی له معــنـوی اوتوریتــی څــخـه بی بــرخه شــو او ټــول ګــونـد د یــوستــر بــحــران ســره مخامخ شــو په افسـوس ســـره چــی دا لــړی لا تــر اوســه هــم روانه ده. غــــواړم چــی د خــپــلـی لیکنــی په پای کــی زمـوژ د هــیــواد د پښــتــو آدب د ځـــلانــدی ستـوری ، د شلمی پیـړی د دوهــمــی نیمایی د وتلی او نامتـو شخصیت ارواښاد نــورمــحــمــد تــره کـی د زیــژیـــدنــی کــالــیــزه په لانــدی شــعــر ســره پای ته ورســوم :
هــســـی په خــــــــــولــه وایــو چــی نه راته یادیـــــژی
باور وکــــــــــړه چــــــی لــــــه زړه راتـــه یادیـــــــــژی
زمـــــوژ په مـنـــــځ کــی نه یی هــیــرولــی دی هــم نشو
قسم می په الله دی هــم به ویښه هــم ویــده راته یادیــژی
اولسونه شـول راپــورته نــــړی وه هـــک حــــــــــــیرانه
شیبه د سـره بیرغ ستا په لاس چــی لوړیده راته یـادیــژیپه ډیــر درنښت ۲۳ د ســرطان ۱۳۹۸- کابل – افغانستان
کاپی محمد خان
